गोष्ट चार वर्षांपूर्वीची आहे. College ची टर्म पुढे गेल्यामुळे तिसऱ्या वर्षाच्या परीक्षा जरा उशीराने आटोपल्या आणि यंदा चक्क जून अर्धा आणि जुलै महिनाभर सुट्टी मिळणार होती. त्यामुळे मी अगदी आनंदात होते. संध्याकाळी अमर घरी आला आणि माझ्या आनंदाला उधाण येईल अशी बातमी दिली. एका ट्रेनिंगसाठी त्याला अमेरिकेला जायचे होते. Company त्याला spouse सकट journey sponser करणार होती. और क्या चाहिए! जवळपास ४० दिवसांची वारी होती. कंपनीच्या वतीने जाणार असल्याने व्हिसा वगैरे पटापट आला आणि माझ्या सुट्टीच्या पहिल्या दिवशी आम्ही चक्क ढगांमधून मार्गक्रमण करत होतो. लॉसएंजिल्सला आल्यावर पहिले काही दिवस थोडी भटकंती झाली. काही नातेवाईकांना भेटलो, मित्रमैत्रिणींना भेटलो. नंतर अमरचे ट्रेनिंग rigorously सुरू झाले आणि माझ्या वाट्याला कंटाळवाणा एकांत असणार याची मला कल्पना आली. अजून महिनाभर बाकी होता. तेव्हा वेळीच उपाययोजना करावी असे ठरवून मी आपण रोज सकाळी बाहेर पडायचा बेत केला.
तशी मला कुठेही फार थंडी वाजते. पण इकडे नुकताच summer सुरू होत होता. त्यामुळे बाहेर फिरताना मला अति थंडीचा त्रास होत नव्हता. चांगले २७, २८ डिग्री तापमान असायचे.
आमच्या हॉटेलच्या समोरच एक महाकाय मॉल होता. रोज एकेक दालन बघितले तरी माझे पंधरा दिवस सहज जातील आणि आप्तेष्टांना देण्यासाठी घ्यायच्या भेटवस्तू घाईघाईत न घेता चांगला वेळ देऊन घेता येतील, असा विचार करून मी या मॉलची भेट निश्चित ठरवली. अमर सकाळी निघाला की माझे आटपून मी दहा-साडेदहाच्या सुमारास निघायचे.
मॉल समोरच असला तरी डावीकडे जवळपास अर्धा किलोमीटर अंतर चालत जाऊन मग एक क्रॉसिंग लागायचे. ते घेऊन परत तितकेच मागे यावे लागायचे. पण माझ्याकडे वेळच वेळ असल्याने मी आनंदाने चालत जायचे. एकदा चालायचा कंटाळा करून मी तेवढ्याच अंतरासाठी टॅक्सी केली.
दोन-तीन दिवस माझा तो प्रवास पाहून मला वॉचमनने गेटच्या उजव्या बाजूला असलेले underground tunnel दाखवले. रस्ता क्रॉस करण्यासाठी असलेला तो भुयारीमार्ग होता. जवळपास एक किलोमीटर एवढे अंतर कमी होणार असल्यामुळे मी लगेचच त्या भुयारीमार्गाने जाऊन बघूया असे ठरवले.
साधारण दहा-बारा पायऱ्या उतरल्यावर एक काचेचे दार लागले. Sensor मुळे आपोआप उघडले. आपोआप उघडणारी दारे आपल्या इथेही असल्यामुळे त्याचे मला काही नवल वाटले नाही. परंतु मी आत पोहोचतो न पोहोचते तोच लहान मुलाच्या आकाराचा एक रोबोट माझ्या समोर आला.
"Good Morning!" त्याने अगदी माणसासारखे wish केले.
असा स्वतः हून बोलणारा रोबोट मी पहिल्यांदाच पाहत होते उत्स्फूर्तपणे मीही त्याला गुड मॉर्निंग म्हणाले.
"Mam will you please pay me dollar two?"
ओह... आत्ता लक्षात आले की हा भुयारी मार्ग वापरण्यासाठी पादचाऱ्यांना सुद्धा इथे टोल भरावा लागत असावा. मी निमूटपणे दोन डॉलर काढून दिले. त्या रोबोटने मला "थँक्यू" असे म्हणून अभिवादन केले आणि तो बाजूला झाला. टॅक्सीला लागणाऱ्या पैशांपेक्षा दोन डॉलर खूपच कमी असल्यामुळे रोज हाच मार्ग घ्यावा असे मी ठरवले.
दोनच दिवसात रोबोट चक्क माझ्या ओळखीचा झाला. म्हणजे त्याने माझे नाव विचारले व मी त्याचे. त्यामुळे सकाळी भेटल्यावर नुसते गुड मॉर्निंग ऐवजी गुड "मॉर्निंग मिसेस पेठे" अशी साद येऊ लागली. असा intelligent robot मी प्रथमच पाहत होते. खरे सांगायचे तर त्याला बघण्यासाठीच, त्याला भेटण्यासाठीच हा भुयारी मार्ग घ्यावा असे मला वाटू लागले होते.
ओबडधोबड असले तरी माणसासारखे गोलट डोके, चालण्यासाठी हात-पायांची आपल्यासारखी हालचाल, डोळ्यांच्या जागी LED व त्यांच्याभोवती ring cameras आणि बोलताना हलणारे ओठांच्या जागी असलेले फ्लॅपस्! गुड मॉर्निंग म्हणताना हे फ्लॅपस् काहीसे रुंद व्हायचे व तो रोबोट हसतो आहे असे भासायचे. इंग्लिश सिनेमामधून बघायला मिळालेला रोबोट असा प्रत्यक्ष बघताना मजाच वाटायची. त्याचे नाव R2 होते. कधी तो लांब असेल तर मीच त्याला हात हालवून "हॅलो R2" अशी हाक मारून बोलवून घ्यायचे आणि दोन डॉलर त्याच्या हातावर टिकवायचे. टिकवायचे म्हणजे बहुतेक वेळा माझे smart card त्यांच्या हातावर tap करायचे आणि पैसे आपोआप debit व्हायचे.
मी त्या R2 च्या जणू प्रेमातच पडले होते. एकदा दहा डॉलरची नोट होती म्हणून पुढे केली तर "No Change available" असे तो म्हणाला. तेव्हा जास्त पैसे पण अगदी सहज सोडले त्याच्यासाठी.
संध्याकाळी अमर लवकर आला की आम्ही दोघे कुठे कुठे फिरायचो. एक दिवशी त्याच्या तिथल्या colleague ने dinner साठी आमंत्रण दिले. Mr. and Mrs. Frank दांपत्य फारच उत्तम आदरतिथ्य करत होते. Mrs. Roseline Frank या intelligent services मध्ये अधिकारी होत्या. मला याचे फार कौतुक वाटले. गप्पांच्या ओघात मी माझ्या छोट्या मित्राचा म्हणजेच R2 चा उल्लेख केला. पण माझे ते कौतुक ऐकताना Frank दांपत्याचा चेहरा मात्र गंभीर झाला होता. माझे पूर्ण सांगून झाल्यावर Mrs. Frank जवळजवळ किंचाळत म्हणाल्या,"You should not pay those Begger Robots...!"
मला काही कळेना. माझा गोंधळलेला चेहरा पाहून त्यांनी खुलासा केला.
तो रोबोट टोल घेत नसून चक्क भीक मागत होता. "रोबोट आणि भीक? म्हणजे? कोणी माफिया असे robots करून भीक मागायला लावतात का?" डोक्यात एक नाही अनेक प्रश्न घोंघावू लागले.
"These are outdated and out of use robots. Now a days in USA such robots are creating a big nuisance. They beg money from people... just like beggers. One should not pay them." रोझलीनने सांगितले.
"Oh... Then why don't you arrest them?", माझा स्वाभाविक प्रश्न होता. "No... it is not that easy. They do not rob people. So we can't arrest them. Afterall they are not humans...", रोझलीन कळकळीने सांगत होती.
तोपर्यंत Mr. Frank यांनी dinner तयार असल्याचे सांगितले आणि आम्ही खास अमेरिकन डिशेसचा आस्वाद घेऊ लागलो.
इतक्या वेगवेगळ्या विषयांवर गप्पा चालल्या होत्या की तो विषय थोडा मागे पडला. पण मनात राहून राहून R2 चा विचार येत होता.
दुसऱ्या दिवसाची मी अगदी आतुरतेने वाट पाहत होते. कधी एकदा जातो आणि त्या रोबोटला पैसे नाकारतो असे झाले होते. म्हणजे त्याचा राग आला नव्हता. उलट, रोबोट्स असे भीक का मागत आहेत हे जाणून घ्यायची मला उत्सुकता वाटू लागली.
नेहमीप्रमाणे मी भुयारी मार्गाच्या आत शिरले. आपोआप उघडलेले दार बंद झाले. मी R2 ला शोधू लागले. पण जास्त शोधावे लागले नाही.
"गुड मॉर्निंग मिसेस पेठे!", असे म्हणत R2 लगबगीने चालत माझ्यापाशी आला.
"Will you please pay me dollar two?", R2 ने नेहमीप्रमाणे आदबशीरपणे विचारले आणि आपला हात पुढे केला.
आता खरे काय ते माहिती झाल्याने मला तो R2 केविलवाणा वाटू लागला.
"Well, I am not paying today", मी निश्चयाने म्हणाले.
"Please..." R2 चा आवाज थोडा मार्दवयुक्त वाटू लागला.
"You need to pay Mrs. Pethe... I don't expect your denial." R2 म्हणाला.
"No...not today", असे म्हणून मी पुढे जाऊ लागले. तर R2 चक्क माझी वाट अडवू लागला. मी सावधपणे इकडेतिकडे पाहिले. तर टनलमध्ये नेमकी मी एकटी होते.
मागे वळून बाहेर पडावे असा विचार करून मी वळले. तर तोही गर् कन फिरून परत माझ्यासमोर वाट अडवून उभा. खरेतर एव्हाना मी आले म्हणून सेन्सरने दार उघडायला हवे होते. पण ते जाम झाले असावे. उघडलेले नाही.
"झाले होते की केले गेले होते?" मनात शंका आली आणि मन चरकले.
तोपर्यंत R2 थोडा आक्रमक झाला आणि माझे मनगट पकडून म्हणाला, "Mrs. Pethe, you can't ignore me. I want 2 dollers."
त्याच्या डोळ्यांच्या LED ची intensity वाढली होती बहुदा. असा भास झाला का ती खरीच वाढली होती? मोबाईल गरम होतो तसा त्याचा हातही थोडा गरम वाटला.
हे सगळे इतक्या पटकन घडले की मला काही कळतच नव्हते.
आता माझा धीर खचला. त्या एवढ्याश्या R2 ला चक्क मी घाबरले.
आता पर्याय नाही तर २ डॉलर देऊन सुटका करून घ्यावी या हेतूने मी म्हणाले,"R2, I will... I will pay Doller 2. But just tell me why are you begging?"
R2 ने हाताची पकड सैल केली.
प्रश्न विचारला की लगेच उत्तर द्यायचा रोबोटस् चा innocence R2 मध्ये अजूनही टिकून होता तर.
"I am generation 2 robot in R series. My actual number is 563. So one can say that my name is R2-563. But I was working in one Restaurant where I was the only robot from the R series. So people started calling me R2 as an abbreviation. I worked for 5 years and the owner brought new robots to serve in the restaurant. He just kept many of us on the roadside as a scrap for a garbage pick-up van..."
R2 त्याची कथा सांगत होता. मला गंमत वाटली. त्याने माझा हात कधीच सोडला होता आणि तो आपली कथा सांगण्यात गुंतला.
Loading...loading... कपाळावरच्या screen वर एक चक्र फिरू लागले.
R2 बहुदा पुढे काय झाले ते आठवत असावा. मला मजा वाटली.
"Out of 29875 hardware parts of my body, 4389 parts are malfunctioning. So may be I was not fit for the job in the Restaurant but I was not unfit to be put to scrap. But my designer has programmed us with a "survival instinct". Means I can still carry out many functions, do a lot of work and add value to the human world. The only thing I need is "maintenance" and many of my parts need to be replaced."
R2 ने ही गोष्ट आपल्या मालकाला सांगायचा प्रयत्न केला होता. पण आपल्या श्रीमंतीच्या मस्तीत मश्गूल असलेल्या मालकाने सरळ नवीन robots ची order दिली आणि या जुन्या robots ना scrap म्हणून काढले.
अजूनही मला robots ची survival instinct कळत नव्हती.
मी त्याला सांगायचा प्रयत्न केला की आम्ही माणसेसुद्धा म्हातारे होऊन मरतो. कोणी कायम टिकत नाही. मग robots expired झाले तर बिघडले कुठे?
"जिवंत नसलेल्या मशीनला कसली आलीये जगण्याची आस?" मी असे खोचक स्वगत मोठ्याने मराठीत बोलले.
"मिसेस पेठे, जगण्याची आस नाही; टिकून राहण्याची आस. माझ्या निर्मात्याने आम्हाला programmed करताना अशी टिकून रहाण्याची आस टाकली आहे आमच्यात", R2 चा translation mode ON झाला आणि तो मला माझ्या भाषेत उत्तरे देऊ लागला.
"भीक मागून करतोस काय मग त्या पैशांचे?", मला असलेला स्वाभाविक प्रश्न मी त्याला विचारला.
"माझी रेंज २०० मीटर आहे. चार्जिंग स्टाशनपासून २०० मीटर मी वावरू शकतो. त्या पलिकडे गेलो आणि नवीन चार्जिंग स्टेशन नाही मिळाले तर मी संपेन. Scrap Pick up Van मला उचलून नेईल. म्हणून आमच्या मालकाने आम्हाला ठेवल्यावर आम्ही दोघे-तिघे तिथून निसटून इथे खाली आलो. इथे चार्जिंग स्टेशन आहे. माझे निकामी झालेले parts बदलून घेणार आहे. त्यानंतर Second Hand Market मध्ये Parts Replacements चे Self Declaration देऊन स्वतःला कोणीतरी user शोधण्याचा प्रयत्न करणार. थोडक्यात स्वतःला विकण्याचा प्रयत्न करणार. पण ते करण्यासाठी मला Electronics Repairing and Spare Parts च्या दुकानात जायचे आहे. जे इथून जवळपास ४ मैलांवर आहे. तिथे पोहोचण्यासाठी आणि स्वतःला दुरूस्त करून घेण्यासाठी मला पैसे हवेत आहेत.
तशीही Market मध्ये आमची demand फार कमी आहे. सगळ्यांना latest robots हवे असतात. त्यांचे काही चूक नाही. पण ज्यांना नवीन रोबोटस् नाही परवडत ते आम्हाला घेतात. पण तरी आम्हाला money save करून ठेवायला हवा.", R2 पुन्हा एकदा story telling mode मध्ये गेला होता.
"अजूनही मला तुझी पैशांची गरज कळत नाही आहे. एकदा का तुला new user मिळाला की तो करेल की तुझा maintenance", मी म्हणाले.
"How long?" R2 ने अगदी माणसांसारखा संवाद साधणारा प्रश्न विचारला. ज्याचे उत्तर समोरच्या माणसांकडून अपेक्षित नसते.
"मी त्याच्या कामाचा असेपर्यंत तो माझी देखभाल करेल. नंतर मात्र पुन्हा मला scrap मध्ये टाकेल."
अजूनही मला कळत नव्हते की त्यानंतरही त्याला का टिकायचे होते?
मी सरळ त्याला तसे विचारले. तसेही मशीनला काहीही विचारायला आपण घाबरतो कुठे?
"Mrs. Pethe... My manufacturer doesn't take the responsibility of my disposal. This is my pain point. If some of my programs or parts don't work properly, my malfunction will start. Such malfunction can be dangerous for humans. I may start misusing my powers or I may do some wrong actions with my powers.
माझ्या manufacturer ने स्वतः जबाबदारी नाही घेतली तरी मला कृत्रिम बुद्धिमत्ता देणाऱ्या माझ्या designer ने मात्र हा विचार करून आमच्यात स्वतःला जास्तीत जास्त टिकवून ठेवण्याचाच मुख्य उद्देश feed केला आहे. खरेतर माझ्या manufacturer ने Manufacturer's Extended Responsibility नुसार माझ्या विक्रीच्या पश्चात माझी योग्य ती विल्हेवाट लावायची जबाबदारी घ्यायला हवी. पण अशी जबाबदारी कोणी घेतच नाही. माझी एक मैत्रीणपण आहे... S3. Service Robot - Generation 3, Serial no. 98756.
S3 तर माझ्याहून जास्त damage झाली आहे. तिला सतत charging करावे लागते. नाही केले तर तिचे अचानक spinning सुरू होते. Isn't that very dangerous? माझ्यावर तिचीही जबाबदारी आहे. Afterall, I have been programmed to take care of my subordinates as well."
"Mrs. Pethe will you please pay me dollar 2?"
"Mrs. Pethe will you please pay me dollar 2?"
माझे २ डॉलर कधीच देऊन झाले होते. तरी तो तेच तेच repeat करू लागला. माझा रस्ता अडवून त्याने माझे मनगट परत पकडले.
पण अगदी हिंदी पिक्चरमध्ये घडते तसे झाले. अगदी नेमके त्याचवेळी, मघाशी जाम झालेले भुयारी मार्गाचे दार उघडले गेले आणि पोलीस आत आले. त्यांनी इलेक्ट्रिक जॅमर लावून R2 ला ताब्यात घेतले. CCTV कॅमेरामध्ये काहीतरी चुकीचे चालले आहे हे टिपले गेले आणि पोलिसांना alert मिळाला. त्याच दरम्यान रोझलीन फ्रॅंक R2 ची तक्रार सांगायला तिथे गेली होती. त्यामुळे तीही त्यांच्या बरोबर होती.
"आता R2 चे काय करणार?", माझी उत्सुकता सहाजिकच शिगेला पोहोचली होती.
"You can join us to see its further journey. After all such Social Work should be well acknowledged."
मी S3 विषयीसुद्धा तिला माहिती दिली. टनेलच्या junction पाशी एका Cross lane मध्ये S3 होती. तिचे spinning चालू होते. बघितल्यावर ते lane cleaning चालले आहे असे वाटत होते. तिला temporarily deactivate करून ताब्यात घेतले गेले.
मी झाला प्रकार फोन करून अमरला सांगितला आणि रोझलीन बरोबर तिच्या गाडीत बसले.
जवळपास ७० मैल लांब असलेल्या मिस्टर जॉन आणि मिस शिरीन या दोस्तांनी सुरू केलेल्या Robot Care Centre (RCC) कडे आमची गाडी निघाली. आमच्या पुढेच असलेल्या व्हॅनमध्ये Temporarily Deactivate झालेले R2 आणि S3 स्तब्ध होऊन उभे होते.
RCC मध्ये पोहोचल्यावर मला पुन्हा एकदा चकित व्हायला झाले.
इथे आलेल्या प्रत्येक रोबोटची निगा राखली जात होती.
Robot counsellors प्रत्येक रोबोटचाचा प्रोग्रॅम समजून घेऊन malfunction होत असलेला भाग reprogram करत होते. रोबोटच्या प्रकाराप्रमाणे तसेच त्यांच्या damage नुसार इथे वेगवेगळे कक्ष होते. "उपचार" झालेले अर्थात repairing and maintenance झालेले रोबोट्स RCC मध्येच आत्मविश्वासाने काम करत होते.
मुद्दाम RCC मधून सेकंड हॅन्ड रोबोट घेऊन जाणारे सुजाण नागरिकही असतात असे कळले. तसेच रोबोट काम करेनासे झाल्यावर त्यांना आपणहून इथे आणून सोडणारेही असतात हे देखील कळले.
सगळ्यात शेवटी त्यांनी मला Adieu Section मध्ये नेले. या ठिकाणी पुढे सुधारण्याची अजिबात शक्यता नसलेल्या रोबोट्सना शेवटची तिलांजली दिली जात होती. त्यांना permanently deactivated करून त्यांचे सर्व भाग पद्धतशीर मार्गाने सुटे केले जात होते. सुटे झालेले बहुतेक भाग देखील recycling किंवा reusing पाठवले जात होते. जॉन आणि शिरिनच्या या प्रचंड उद्योगात शेकडो engineers, software experts यांना रोजगार मिळाला होता.
हा सगळाच अनुभव माझ्यासाठी खूप नवीन होता. पण आपल्याकडे ज्याप्रमाणात automation आणि robotic based projects वाढत आहेत, ते पाहता लवकरच इथेही RCC सारख्या संस्थांची गरज तयार होणार असे वाटून गेले.
E-Waste Management चे हे सुजाण स्वरूप मनातल्या मनात समजून घेत मी रूमवर परत गेले.
यापुढे रोजच्या रोज मॉलला जाऊन सर्वांसाठी जास्तीत जास्त वेळा कोणतीतरी Electronics वस्तू घ्यायचा सपाटा मात्र आता आपोआप कमी होणार होता!
सुकृता पेठे
#scifi
